प्रत्येक दिन सबैले अनुलम बिलोम प्राणायाम गर्न किन जरुरी छ?

हामी सबैको जीवनमा कुनै न कुनै समस्या छन्। चाहे तपाईँ विद्यार्थी हुनुहोस्, पेशेवर, व्यवसायी, वा सामान्य व्यक्ति, हरेक दिन हामीलाई तनाव, चिन्ता, दुःख, र डिप्रेसनले घेरिरहेको हुन्छ। यी मानसिक र भावनात्मक अवस्थाहरूले हाम्रो स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्छन्—जसको कारण हाम्रो मानसिक, शारीरिक र भावनात्मक स्थायित्व क्रमशः बिग्रिरहेको हुन्छ। तर, यसलाई समाधान गर्ने उपाय भने हाम्रो हातमै छ। प्राचीन योग विज्ञानले सुझाएको सही प्राणायाम र माइन्डफुलनेस (Mindfulness) अभ्यासले हामीलाई जीवनको चुनौतीहरूसँग सामना गर्दा पनि सन्तुलनमा रहन मद्दत गर्छ।

प्राणायाम भनेको सासको नियन्त्रण हो, र त्यसमा पनि अनुलम बिलोम प्राणायामले विशेष महत्त्व राख्छ। यो एउटा साधारण तर शक्तिशाली अभ्यास हो, जसले हाम्रो शरीर, मस्तिष्क र मनलाई सन्तुलनमा ल्याएर शान्ति, स्थिरता, र सन्तुलन दिन्छ। चाहे जस्तोसुकै परिस्थिति होस्, अनुलम बिलोमले हामीलाई सधैं सन्तुलित र शान्त राख्न सक्दछ।

आज हामी अनुलम बिलोम प्राणायामको बारेमा कुरा गर्दैछौं। किन यो सबैका लागि आवश्यक छ? के फाइदाहरू छन्, जसले हामीले यसलाई नियमित अभ्यास गर्नु प्रेरित गर्छ, आउनुहोस्, विस्तृत रूपमा बुझौं:

१. मानसिक सन्तुलन र स्पष्टता ल्याउँछ

अनुलम बिलोम प्राणायामले हाम्रो मस्तिष्कका दुई महत्त्वपूर्ण पक्ष—तर्कशक्ति र सिर्जनात्मकतालाई सन्तुलनमा राख्छ। दायाँ नासिकाबाट लामो समय सास फेर्दा पिङ्गला ( Pingala) नाडी सक्रिय हुन्छ, जसले तपाईंलाई अत्यधिक सतर्क र चनाखो बनाउँछ। यो स्थिति कामकाजी समयका लागि ठीक होला तर यसले तपाईँको मानसिक थकान बढाउँछ र मस्तिष्कलाई असन्तुलित बनाउँछ।
बाँया नासिकाबाट सास लिँदा ईडा (Ida) सिर्जनात्मकता र शान्ति सक्रिय हुन्छ, जसले मस्तिष्कलाई विश्राम दिन्छ। अनुलम बिलोमले यी दुई विपरीत नाडीहरूलाई सन्तुलनमा राख्छ, जसले गर्दा मस्तिष्कमा स्पष्टता, एकाग्रता, र सन्तुलन कायम हुन्छ। यो अभ्यासले तपाईँलाई शान्त तर सजग मानसिक अवस्था प्रदान गर्छ, जसले तपाईंको कार्यक्षमता र निर्णय क्षमता सुधार्न मद्दत गर्छ।

२. शारीरिक थकान हटाउँछ

हामीले दैनिकीमा धेरै समय उच्च सक्रियतामा बिताउँछौं, जसले गर्दा निरन्तर दायाँ नासिकाबाट मात्र सास लिने गर्छौं। यसले हाम्रो शरीरमा अतिरिक्त उर्जा खपत गराउँछ र शारीरिक थकान उत्पन्न गर्छ, जसले शरीरको उर्जालाई असन्तुलित बनाउँछ। तर जब हामी अनुलम बिलोम प्राणायामको अभ्यास गर्छौं, हामी आफ्नो प्रणालीलाई दुवै नासिकाबाट सास फेर्न बाध्य पार्छौं, जसले बायाँ नासिकालाई (शान्तिको प्रतीक) सक्रिय गर्न मद्दत गर्छ। यस प्रक्रियाले दायाँ र बाँया नासिकाको सन्तुलन कायम गर्दै शरीरको प्राकृतिक उर्जा प्रवाहलाई पुनर्स्थापित गर्छ।

अनुलम बिलोमले शरीरको रक्तसञ्चारलाई सुधार गर्ने मात्र होइन, मुटुको गति (Heart Rate) नियन्त्रणमा राख्छ, जसले तपाईँलाई पुनर्जीवित र ऊर्जाशील महसुस गराउँछ। लामो समयसम्म यस अभ्यासलाई निरन्तरता दिँदा मांसपेशीहरूमा रहेको तनाव घट्छ र शारीरिक स्वास्थ्य बलियो बन्छ।

३. तनाव व्यवस्थापनमा प्रभावकारी

तनाव हाम्रो जीवनको सामान्य हिस्सा बनिसकेको छ। चाहे तपाईंको कामकाजी दवाव होस् वा व्यक्तिगत चिन्ता, तनावले शरीरको सिंप्याथेटिक (Sympathetic) र प्यारासिंप्याथेटिक (Parasympathetic) नर्वस सिस्टम ( Nervous System) मा गहिरो प्रभाव पार्छ। जब सिंप्याथेटिक प्रणाली सक्रिय हुन्छ, शरीरमा ‘फाइट वा फ्लाइट’ प्रतिक्रिया आउँछ, जसले तनावको मात्रा बढाउँछ। तर जब प्यारासिंप्याथेटिक (Parasympathetic) प्रणाली सक्रिय हुन्छ, शरीरले ‘रेस्ट एन्ड डाइजेस्ट’ प्रक्रिया सुरु गर्छ। यसले शरीरलाई शान्त पार्न, मुटुको गति कम गर्न, रक्तचापलाई सन्तुलित गर्न र पाचन प्रणालीलाई सुधार गर्न मद्दत गर्छ।
अनुलम बिलोम प्राणायामले यी दुबै प्रणालीलाई सन्तुलनमा राखेर तपाईंलाई मानसिक र शारीरिक शान्ति प्रदान गर्छ। तपाईंको शरीरमा तनावको मात्रा घटेर मस्तिष्कलाई शान्त बनाउँछ, जसले तपाईंलाई कठिन परिस्थितिमा पनि सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्छ। नियमित अभ्यासले शरीरलाई सजग तर स्थिर बनाउँछ।

४. भावनात्मक स्थिरता प्रदान गर्छ

भावनात्मक असन्तुलनले गर्दा मानिसमा तनाव, आवेग, र चिडचिडाहट जस्ता समस्याहरू उत्पन्न हुन्छन्। यी समस्याहरू प्रायः हाम्रो सास फेर्ने बानीसँग जोडिएका हुन्छन्। दायाँ नासिकाबाट लामो समयसम्म सास लिँदा पिङ्गला ( Pingala) नाडी अत्यधिक सक्रिय हुन्छ, जसले शरीरमा अस्थिरता ल्याउँछ।
अनुलम बिलोमले यी दुबै नाडीहरूको सन्तुलन कायम गरेर तपाईंको भावनात्मक उतार-चढावलाई व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ। जब शरीर र मन स्थिर हुन्छ, तपाईंको भावनात्मक प्रतिक्रिया पनि स्थिर हुन्छ। यसले तपाईंलाई उच्च तनाव र दबाबको अवस्थामा पनि आफूलाई नियन्त्रणमा राख्न सघाउँछ।

५. निद्राको गुणस्तर सुधार्छ

स्वास्थ्यकर निद्राले हाम्रो मस्तिष्कलाई पुनःस्थापित गर्छ र शरीरलाई ताजगी प्रदान गर्छ। तर सास फेर्ने असन्तुलनले निद्रामा प्रतिकूल असर पार्न सक्छ। जब दायाँ नासिका बढी सक्रिय हुन्छ, तपाईँले निद्रामा समस्याहरू अनुभव गर्न सक्नुहुन्छ।
अनुलम बिलोमले मस्तिष्कको तंत्रिकाहरूलाई शान्त बनाउँछ र सासको प्रवाहलाई सन्तुलनमा राख्छ, जसले गहिरो र स्वस्थ निद्रा अनुभव गराउन मद्दत पुर्याउँछ। यसको परिणामस्वरूप, तपाईं बिहान ताजा र उर्जाशील महसुस गर्नुहुन्छ।

६. रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता (Immunity) बढाउँछ

स्वस्थ शरीरको आधार नै राम्रो रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता हो। जब हाम्रो शरीरको उर्जा प्रवाह र सास फेर्ने प्रक्रिया सन्तुलनमा हुन्छ, शरीरले बाह्य रोगाणुसँग लड्ने क्षमता विकास गर्छ।
अनुलम बिलोमले शरीरको आन्तरिक प्रणालीहरूलाई सक्रिय पार्छ, जसले शरीरको इम्युनिटी प्रणालीलाई सुदृढ बनाउँछ। नियमित अभ्यासले शरीरलाई शारीरिक रूपमा बलियो बनाउँछ र विभिन्न रोगहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउँछ।

७. जीवनको सकारात्मक दृष्टिकोण दिन्छ

अनुलम बिलोमले तपाईंको मानसिक स्थिति र विचारमा सकारात्मकता ल्याउँछ। नियमित अभ्यास गर्दा, शरीर, मस्तिष्क र मन सन्तुलनमा रहन्छ, जसले तपाईंलाई जीवनप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण दिन्छ।
जब शरीर र मस्तिष्क दुवै शान्त हुन्छन्, तपाईं चुनौतीपूर्ण अवस्थाहरूमा पनि स्पष्ट सोच्न सक्नुहुन्छ र सकारात्मक रूपमा कार्य गर्न सक्षम हुनुहुन्छ। यसले तपाईंलाई जीवनको उद्देश्यतर्फ दृढतापूर्वक अघि बढ्न प्रेरणा दिन्छ।

अनुलम बिलोम प्राणायाम कसरी गर्ने?

१. आरामदायी आसनमा बस्नुहोस्, मेरुदण्ड सिधा राख्दै।
२. दाहिने हातको अङ्गुलीले दायाँ नासिका बन्द गर्नुहोस् र बाँया नासिकाबाट गहिरो सास लिनुहोस्।
३. अब बाँया नासिका बन्द गरेर दायाँ नासिकाबाट सास फाल्नुहोस्।
४. फेरि दायाँ नासिकाबाट सास लिनुहोस् र बाँया नासिकाबाट सास फाल्नुहोस्।
५. यसलाई निरन्तर ५ देखि १० मिनेटसम्म अभ्यास गर्नुहोस्।

अनुलम बिलोम प्राणायामको नियमित अभ्यासले तपाईंलाई दिनभरि शान्त, सन्तुलित, र उर्जाशील राख्न मद्दत गर्छ। जीवनका सबै तनाव र चुनौतीहरूको सामना गर्दा पनि तपाईंको मानसिक र शारीरिक स्थायित्व कायम राख्न यो एक सरल तर शक्तिशाली उपाय हो।

यदि तपाईंलाई यस्तै प्रकारका थप लेखहरू पढ्न रुचि छ भने, हाम्रो वेबसाइट भ्रमण गर्नुहोस् र नयाँ अपडेटहरूको जानकारी प्राप्त गर्दै जानुहोस्। धन्यवाद,